تاریخ علوم و تکنولوژی پزشکی

برنامه های کار گروه تاریخ علوم و تکنولوژی پزشکی

1- شناسایی متون طبی کهن ارزشمند ایرانی اسلامی و تلاش برای تهیه و نسخه برداری از آنها در قالب نسخه اصل و یا بصورت فاکسمیله

2- مطالعه، تحقیق و پژوهش در زمینه نسخ خطی طب سنتی، داروسازی سنتی، تاریخ طب ایران و جهان ، تغذیه سنتی، اخلاق پزشکی و تاریخ تحلیلی علوم پزشکی ایران

3- ترجمه، تصحیح، تحشیه کتب طبی قدیمی و انتشار آن به زبان فارسی معاصر جهت استفاده بهینه پژوهشگران، دانشجویان و علاقمندان آن

4- بررسی های تاریخی درمان با مفردات گیاهی، معدنی و حیوانی

5- اقدامات آموزشی و پژوهشی لازم جهت قرائت صحیح متون طبی فارسی و عربی و تلاش برای تدوین ترمینولوژی متون طبی کهن و معادل سازی آن با واژه ها و مفاهیم طب کلاسیک

6- برگزرای کارگاههای آموزشی مانند روش تحقیق و اصول مقاله نویسی در حوزه های طب سنتی، داروسازی سنتی، تاریخ طب و ...

7- برقراری ارتباطات علمی پژوهشی با سایر گروه های آموزشی دانشگاه و مراکز خارج از دانشگاه جهت استقرار تعاملات علمی پژوهشی فی ما بین

8- مشارکت و همکاری جهت آموزش و تدریس دروس فنی و تخصصی سایر گروه های آموزشی دانشگاه

9- مشارکت و همکاری در امر راهنمایی پایاننامه ها و رسالات دکتری دانشجویان دانشگاه

10- برنامه ریزی جهت استقرار و تربیت دانشجویان دکترای پژوهشی در حوزه های مختلف علوم پایه طب سنتی

 

گذري بر تاريخ پزشكي ايران و اسلام

مقدمه

            الزام بررسی تاریخ علم پزشکی و سیر آن برکسی پوشیده نیست. زیرا هر علمی پیوندی ناگسستنی با گذشته خود دارد. از آنجا که درخت بارور طب کنونی بر ریشه تناور علم پیشینیان استوار است، تحقیق و تفحص در چگونگی روند رشد و تکامل این دانش ضروری می نماید و بر پژوهندگان است که چنین رسالتی را به انجام رسانند. پزشکی در ایران پیشینه ای بس دیرینه دارد. وجود مراکز طبی و حکیمان کار آزموده قدیم در این سرزمین کهن موید این مدعاست و برای پیگیری تحولات تاریخ پزشکی هر مرز و بوم، نگرش عمیق به متون دوران گذشته آن سامان از اهم ضروریات است و در این میان متون و نسخ خطی پزشکی از ارزش والایی برخوردار است.

              همزمان با گسترش روزافزون دین اسلام، شاخه ای از علم طب، مرسوم به « طب النبی » پدید مد که حاصل تلاش جمعی از دانشمند ان اسالمی بود آنان با تکیه بر حدیث ب   آمد که حاصل تلاش جمعی از دانشمندان اسلامی بود. آنان با تکیه بر حدیث نبوی « العلم علمان علم الادیان و علم الابدان » آنچه را در قرآن و احادیث پیامبر اسلام درباره حفظ سلامتی و جلوگیری از بیماری وارد شده، جمع آوری کرده و این مجموعه ها را به « طب النبی » یا « طب النبوی » موسوم ساختند. مطالعه احادیث نشان می دهد که بیشتر آنها مربوط به طب درمانی ( معالجه امراض ) و اندکی مربوط به طب پیشگیری است. روش پیامبر اسلام (ص) در معالجه امراض براساس استفاده از امور طبیعی و مافوق طبیعی، هر دو استوار بوده است. پیامبر (ص) بارها فرموده : « خداوند است که بیماری و درمان را آفرید و برای هر درد، درمانی قرار داده است ». این نکته ای بود که توجه داروسازان و داروشناسان بعدی را به خود جلب کرد و آنان را به کوشش در راه کشف داروهایی خاص برای بیماریها وادار ساخت. در اينجا به معرفي بسيار مختصر دانشمندان و حكيمان اسلامي مشهور كه تاثير به سزايي در توسعه دانش پزشكي نوين داشته اند، اشاراتي مي گردد.

بزرگان دانش پزشكي در دوره اسلامي

محمد بن زكرياي رازی: اين حكيم و دانشمند ايراني در قرن سوم هجري درکتاب طب منصوری خود، از دانش آناتومیک صحبت به میان می آورد. درکتاب "الحاوی في الطب"، تمامی آنچه را که یک پزشک نیازدارد، مطرح می سازد و درکتاب طب روحانی، ازاختلالات روانی، روانپزشکی و روان درمانی بحث می کند. همچنين رازی را پدر شیمی علمی و بانی مکتب جدیدی در علم دانسته اند، شایان توجه و اهمیت است که قبلا این لقب را به دانشمند بلند پایه فرانسوی لاوازیه داده بودند . کتاب دیگر رازی تحت عنوان کتاب فی  الجداری والحصبه که در مورد سرخک و آبله بوده است تاثیری بسزا برطب اروپائیان داشته است. روش انتخاب محل بيمارستان توسط رازي. وي درکتاب تردیدی برگالن (جالينوس)، اولین فردی است که برتصورات عناصرکلاسیک ارسطو و نظریه اخلاط گالن، به کمک شیوه تجربی خط بطلان کشیده است.

علی ابن عباس مجوسی اهوازي : پس از رازی، مشهورترین پزشک عصرخود بوده و نوشته های طبی وی تاثیر بسزائی در پیشرفت دانش پزشکی داشته است. کتاب "طب مالکی" وي، پرخواننده ترین کتاب پزشکی درزمان وی بوده و اين اثر مدتي در دانشگاههاي اروپا تدريس مي شده است.

ابن سينا: ابن سینا، طبيب و دانشمند قرن چهارم هجري قمري كه در هجده سالگی توانست تمامی دانش‌های زمان خود را فراگیرد، کتاب مهم خود يعني " القانون في الطب"را تالیف نمود. این کتاب تا عصررنسانس (قرن 17) نزديك 700 سال در دانشگاههاي معتبر اروپا به عنوان تنها كتاب مرجع طبي دردانشکده های پزشکی اروپائی، بشمار می رفت و بارها تجدید چاپ شد. ابن سینا که پدرطب مدرن خوانده می شود، ویکی ازمتفکران بزرگ و اساتید علم طب محسوب می گردد. ابن سینا روش هایی برای تجربه وکمیت سنجی منظم درمطالعات فیزیولوژیک ارائه نمود، ماهیت سرایت پذیری بیماریهای عفونی را شناسائی نمود و روش قرنطینه را جهت محدود سازی گسترش بیماریهای عفونی ارائه داد، وی طب تجربی و فعالیتهای بالینی را مطرح نمود. وي اولین کسی است که از باکتری و ارگانیسم های ویروسی نام می برد، تفاوت مدیاستنیت را ازپلورزی بیان نمود، ماهیت مسری سل، قابلیت انتشار بیماریها توسط آب و خاک را بیان کرد و اولین کسی است که بوضوح ازمشکلات پوستی، بیماریهای منتقله جنسی، انحرافات جنسی و ناخوشی های عصبی نام برده است ونیزکاربرد یخ جهت درمان تب وجداسازی طب از فارماکولوژی را بیان نمود.

 

ابوبکر بخاريی اخوینی: اولین کتاب پزشکی به زبان فارسی، توسط ابوبکر بخاريی اخوینی بنام "هدایة المتعلمین في الطب" درقرن 3  قمري و 10 میلادی نوشته شد.

ابو منصورموفق ابن علی هروی: اولین کتاب فارسی زبان درزمینه داروشناسی، گیاه شناسی تحت نام "الابنیه عن الحقائق الادویه" که در آن به بررسی ویژگی‌های ۵۶۱ ادویهٔ مفرده می‌پردازد، را به نگارش درآورد.

حكيم سيد اسماعیل جرجانی: وي از اطباء نامی قرن پنجم هجري قمري و 12 میلادی، اولین رساله جامع 10 جلدی خود را تحت عنوان "ذخيره خوارزمشاهي" در زمینه دانش طب را به رشته تحریر درآورد که شامل تمامی دانش آن زمان ازجمله متون الحاوی رازی، قانون سینا و اطلاعات داروشناسی زمانه بود.این کتاب بسرعت جای خودر ا درجامعه پزشکی آن دوره باز نمود.

خواجه رشيدالدين فضل ا... همداني: حكيم و طبيب قرن هفتم هجري و قرن 14 ميلادي وزیربزرگ سلسله ایلخانیه از حامیان عمده دانش پزشکی محسوب می شد. وی علاو ه بر تکمیل یک دائره المعارف طبی برای محققین، جایزه ویژه ای نیز جهت علمای طب قرارداد، بگونه ای که فرهیختگان طب از اقصی نقاط دنیا ازجمله آندلوس، تونس و ... به  نزد وی می آمدند. بنيانگذار دانشگاه و آكادمي ربع رشيدي مي باشد.

            روند رشد و توسعه علم پزشكي در ساير ادوار نيز محسوس بوده است. درقرن 15 ميلادي اولین علائق جهت تشریح بدن دیده می شود و نخستین کتاب مصور در این زمینه بنام "تشریح البدن یا کفایت منصوری" توسط منصورابن محمدبن احمد الیاس شیرازی ارائه گردید. کتاب "تشریح البدن" حاوی نمودارهای جامعی از ساختارهای بدن، سیستم های عصبی و گردش خون می باشد. در طی سال های سیاه طاعون در قرن 14 ميلادي، ابن ختیم و ابن خطیب دریافتند که بیماریهای عفونی ناشی از میکروارگانیسم هایی هستند که وارد بدن می شوند.

           درقرون 16 و 18 ميلادي زمانیکه سلسله صفویه برایران حکومت می نمود، فعالين هاي طبي  محمد حسینی نوربخشی، حکیم مومن، و مضفرشفائی تاثیرات بسزائی بر علم طب گذارد. نوربخشی اولین کسی است که تب یونجه و سیاه سرفه را شناسایی نمود. تحفه حکیم مومن که شامل دانسته های قبل از صفویه و تجارب خود وی می باشد، هنوزهم در ایران مورد مطالعه قرارمی گیرد.

         دوران صفویه را می توان عصرطلایی داروشناسی ایران نامید. مضفرشفایی، فرزند محمد حسینی اصفهانی کاشانی، دردوران شاه عباس اول زندگی می کرد. کتاب مشهور او "قرابادین شفائی" است که در سال 1555 میلادی نوشته شده است. کتابی بسیار جامع در زمینه داروشناسی است که هنوز هم در هند و ایران استفاده می شود.

             طی قرن نوزده میلادی (دوران حکومت قاجاریه)، دانش اروپائیان بتدریج وارد ایران شد و جامعه پزشکی نیز اندک اندک با میراث گذشتگان وداع نمودند. تاسیس دارالفنون سبب گشت که دانش طب غربی کاملا جایگزین طب ایرانی اسلامي شود. بدینگونه بود که ماحصل تجارب چندصد ساله دانشمندان ایرانی که تا پایان قرون وسطی در اروپا سرمنشاء خیر و پیشرفت گردیده بود، ناگهان به وادی فراموشی سپرده شد.

           آنچه كه مسلم است اين است كه تمدن اسلامی همراه با دانش طب رشد نموده و اطباء مسلمان، تاثیری بسزا در دنیای طب داشته اند، از جمله در آناتومی، چشم پزشکی، فارماکولوژی، داروسازی، فیزیولوژی، جراحی و دانش فارماکوتیک. از سويي دانشمندان مسلمان بردانش کاربردی یونانی و رومی افزودند. پزشکان ايراني، اولین افرادی بودندکه بیمارستان را به معنی امروزی خود تاسیس نمودند که بعدها بواسطه جنگ های صلیبی، دراروپا نیز ایجادگردید. الکندی درکتاب خود در مورد کاربرد ریاضیات در طب بویژه درزمینه فارماکولوژی، بحث نموده است. ازجمله وی روشی ریاضی جهت تفسیرکمی قدرت داروها ارائه نمود و نیز سیستمی را مطرح کرد که پزشکان بتوانند پیشاپیش ، روزهای بحرانی یک ناخوشی را تخمین بزنند.

          ابولقاسم زهراوي که بعنوان پدر جراحی مدرن شناخته می شود، کتاب "التصریف" را نگاشته است. کتابی30 جلدی که تا قرن 17 ميلادي، کتاب اصلی دانشجویان طب مسلمان و اروپائی بوده است. وی از تجهیزات متعددی برای جراحی استفاده نموده است. ازجمله، کاتگوت، فورسپس، لیگاتور، سوزن جراحی، اره استخوانی و پلاستر و ...

        ابن هیثم در سال 1021میلادی، پیشگام جراحی چشم بوده است. وی اولین کسی است که درکتاب "اپتیک " خود، بررسی دقیقی از فرآیند دیدن و درک بینائی بعمل آورده است.

                از سایر ابداعات اطباء مسلمان می توان به کشف سیستم ایمنی بدن، ابداع دانش میکروبیولوژی، استفاده از آزمون های حیوانی و ترکیب طب با سایردانش ها( شامل کشاورزی، گیاه شناسی، شیمی و فارماکولوژی) ونیز اختراع سرنگ تزریق توسط عماربن علی الموصولی درقرن 9 میلادی، اولین داروخانه در بغداد و کشف دست کم 2000 ماده طبی و شیمیائی اشاره کرد.

            بطور خلاصه می توان گفت که دردوران تاریک تاریخ اروپا، علم ودانش درکشورهای اسلامی دراوج خود بوده است و تاریخ پزشکی اسلامی مملو ازپیشرفتها و اکتشافات خارق العاده می باشد.

منابع استفاده شده در اين متن:

1.     غلام جمشیدی، محمدصادق ، فرهنگ و تمدن اسلامی، تهران: دانشگاه پیام نور ، 1387

2. محدثی ، احمد، تاریخ طب در دوره آل بویه ، تبریز: احرار ، 1377

3. براون، ادوارد، مترجم مسعود رجب نیا، تاریخ طب اسلامی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی 1371

4. ولایتی، علی اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، تهران : مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1382

5. الگود، سریل، ترجمه با هرفرقانی، تاریخ پزشکی ایران، تهران: امیر کبیر ، 1371